Profesor Arne Schousboe: wspomnienie

Z wielkim smutkiem przyjęliśmy wiadomość o odejściu Prof. Arne Schousboe członka zagranicznego (od 2009 r.) Wydziału V Polskiej Akademii Nauk.

Poniżej wspomnienie o Zmarłym.

Prof. Marek Krawczyk

Dziekan Wydziału V Polskiej Akademii Nauk

Wspomnienie

Z wielkim żalem zawiadamiam, że 23 lutego 2024 r. zmarł, w wieku niespełna 80 lat, Arne Schousboe, członek zagraniczny Wydziału V PAN, emerytowany Profesor Zakładu Projektowania Leków i Farmakologii Uniwersytetu Kopenhaskiego. Profesor Schousboe zaliczał się do najbardziej pomysłowych i twórczych neurobiologów ostatniego półwiecza, był wybitnym organizatorem i animatorem życia naukowego.

Największe osiągnięcia naukowe Profesora Schousboe dotyczą metabolizmu neuroprzekaźników aminokwasowych w ośrodkowym układzie nerwowym, a w szczególności roli współdziałania komórek nerwowych i gleju w procesie neuroprzekaźnictwa. Wśród bogatej kolekcji tych osiągnięć, kilka zasługuje na miano kamieni milowych w rozwoju neurobiologii. W 1968 r. Arne Schousboe opisał własności dekarboksylazy kwasu glutaminowego, co przyspieszyło krystalizację poglądu, iż produkt katalizowanej przez ten enzym reakcji, kwas gamma-aminomasłowy (GABA), może być hamującym partnerem kwasu glutaminowego w procesie neuroprzekaźnictwa. W późnych latach siedemdziesiątych Arne Schousboe i Leif Hertz wykazali po raz pierwszy, iż astrocyty zdolne są do wydajnego wychwytu kwasu glutaminowego. Mniej więcej w tym samym czasie Arne Schousboe odkrył astrocytarny układ wychwytu aminokwasu siarkowego – tauryny, zaś dekadę później, wspólnie z Herminią Pasantes-Morales z Uniwersytetu w Meksyku, dostarczył dowodów, iż tauryna pełni rolę osmoregulatora w komórkach nerwowych i glejowych. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia Profesor Schousboe poświęcił uwagę badaniom nad rolą interakcji neurony–glej w procesach syntezy i przemian pul neuroprzekaźnikowych kwasu glutaminowego i GABA. Był jednym z pierwszych, którzy zastosowali metodę rezonansu magnetycznego w celu zidentyfikowania pojedynczych etapów szlaku glutamina–kwas glutaminowy–GABA w hodowlach komórek układu nerwowego. Do kluczowych osiągnięć Profesora w ostatnich dziesięcioleciach można zaliczyć pierwsze opisy zjawisk heterogenności cykli kwasów trójkarboksylowych w komórkach nerwowych i glejowych, a także mikroheterogenności metabolicznej mitochondriów w obrębie tych samych komórek.

Arne Schousboe był członkiem komitetów redakcyjnych wielu prestiżowych czasopism neurobiologicznych i farmakologicznych, takich jak „Developmental Neuroscience”, „Journal of Cerebral Blood Flow and Metabolism”, „Journal of Neurochemistry”, „Glia”, „European Journal of Pharmacology, Biochemical Pharmacology”. Był zastępcą redaktora naczelnego „Neurochemistry International” i „Journal of Neuroscience Research”, a do ostatnich dni życia redaktorem naczelnym „Neurochemical Research”. W latach 2003–2006 Profesor pełnił funkcję prezydenta International Society for Neurochemistry.

Z całą pewnością warto podkreślić polskie akcenty działalności Profesora. Arne Schousboe wielokrotnie uczestniczył w międzynarodowych zjazdach organizowanych w naszym kraju, często wygłaszał wykłady plenarne (m.in. na Zjeździe Polskiego Towarzystwa Badań nad Układem Nerwowym w Gdańsku w 1999 roku), imponując uczestnikom przenikliwym, szybkostrzelnym umysłem i temperamentem dyskutanta. Wyrazem uznania naszego środowiska dla Jego profesjonalizmu był wybór na członka zagranicznego Wydziału Lekarskiego Polskiej Akademii Umiejętności (2004 r.) i Wydziału Nauk Medycznych Polskiej Akademii Nauk (2009 r.). Niżej podpisanemu, pełniącemu wówczas funkcję przewodniczącego Rady Kuratorów Wydziału V, przypadł zaszczyt wręczenia Profesorowi Schousboe dyplomu członka PAN. Uroczystość miała miejsce w 2011 r., w trakcie odbywającego się w Instytucie Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN, Dnia Neurochemii Klinicznej.

Arne Schousboe chętnie powoływał polskich uczonych do Komitetu Redakcyjnego „Neurochemical Research: dwóch członków krajowych naszego Wydziału, prof. Jan Albrecht i Stanisław Jerzy Czuczwar, pełnili w tym czasopiśmie funkcje zastępców Redaktora Naczelnego. Przede wszystkim jednak zasłynął jako pomysłodawca (wraz z niżej podpisanym) i animator cyklu międzynarodowych konferencji na temat metabolizmu glutaminy, GABA i kwasu glutaminowego. Cztery pierwsze konferencje (w 1999, 2002, 2005 i 2008 r.), były organizowane przez pracowników Zakładu Neurotoksykologii IMDiK PAN i odbyły się w Ośrodku PAN w Wierzbie, jedna (2011 r.) w Aghia Pelagia na Krecie, a ostatnia (2014 r.) w Krakowie, przy zaangażowaniu Instytutu Farmakologii PAN.

„Wierzba Conferences” to już w tej chwili światowy znak firmowy, a referaty tam przedstawiane publikowane były w specjalnych wydaniach czasopisma Neurochemistry International. Organizowane w ramach konferencji tzw. „Junior sessions” stworzyły młodym kolegom z polskich ośrodków naukowych możność „przetarcia się” w świecie dużej nauki i opublikowania pierwszych dojrzałych prac naukowych.

Dla wszystkich, którzy się z nim zetknęli, Profesor Schousboe stanowił niewyczerpane źródło inspiracji, optymizmu i pozytywnego myślenia. Takim pozostanie w mojej pamięci…

– Jan Albrecht

Członek rzeczywisty Wydziału V PAN

Zakład Neurotoksykologii IMDiK PAN