Komunikat 01/2025 Komitetu Problemowego ds. Kryzysu Klimatycznego przy Prezydium PAN

Stanowisko w sprawie projektów Planów utrzymania wód w regionach wodnych na obszarach działania PGW Wody Polskie Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej oraz sporządzonych dla tych dokumentów Prognoz oddziaływania na środowisko.

Komitet ds. Kryzysu Klimatycznego przy Prezydium PAN wyraża daleko idące obawy co do zasadności wprowadzania oraz zakresu prac utrzymaniowych przedstawionych w konsultowanych obecnie Planach utrzymania wód¹ (PUW) oraz kompletności Prognoz oddziaływania tych prac na środowisko (POŚ). W obliczu nasilającego się kryzysu klimatycznego prace utrzymaniowe będą prowadzić do zwiększenia ryzyka suszy na obszarze Polski. Dokumenty te nie biorą też pod uwagę zmiany klimatu i konieczności adaptacji do niej, doświadczeń z ostatnich gwałtownych powodzi i negatywnego wpływu planowanych w obecnym kształcie prac utrzymaniowych na stan rzek².

Rodzaje prac utrzymaniowych na rzekach są ściśle zdefiniowane w Art. 227. ust. 3. ustawy Prawo wodne (Dz.U.2024.1087 t.j.). Wskazane w tym akcie prawnym prace utrzymaniowe polegają w zdecydowanej przewadze na usunięciu z koryt cieków wodnych ich naturalnych elementów (roślinności, osadów, rumoszu drzewnego) oraz innych przeszkód w spływie wód wynikających z działalności człowieka. Tylko jedna z prac utrzymaniowych (uzupełnianie wyrw w dnach i brzegach wód) prowadzi do wprowadzenia zewnętrznych struktur do koryt cieków, zakładając jednak ich uproszczony i antropogeniczny charakter. Niestety, żadna z wymienionych w tym akcie prawnym prac utrzymaniowych nie pozwala na ograniczenie ryzyka suszy, które w wyniku postępującego kryzysu klimatycznego obejmuje coraz większy obszar Polski³ i staje się największym wyzwaniem dla rolnictwa, energetyki, przemysłu, zaopatrzenia w wodę pitną i systemów przyrodniczych. Wskazane prace utrzymaniowe, planowane na całym obszarze Polski, na terenach leśnych, rolniczych i miejskich, doprowadzą do nasilenia zjawiska suszy – przyspieszenia odpływu wód powierzchniowych⁴, zwiększenia intensywności drenażu wód podziemnych, pogorszenia stanu ekosystemów wodnych⁵ oraz uszczuplenia zasobów wodnych naszego kraju. Ponadto, prace te, prowadzące do przyspieszenia odpływu, zwiększą zagrożenia podczas coraz częstszych gwałtownych powodzi, co można było obserwować podczas katastrofalnej powodzi w Kotlinie Kłodzkiej w ubiegłym roku⁶. Przyspieszenie spływu wód nie eliminuje bowiem ryzyka powodziowego, a jedynie transferuje je w dół rzeki, skracając równocześnie czas na podjęcie odpowiednich działań. Bardzo poważne obawy wzbudza fakt, że do konsultacji społecznych nie przedstawiono treści PUW, a wyłącznie załączniki do nich, co uniemożliwia interpretację ich treści i pozostawia szerokie pole do nadużyć polegających – w przypadku zatwierdzenia załączników do PUW w przedstawionym do konsultacji kształcie – na wprowadzaniu prac pogłębiających ryzyko suszy w największym możliwym wymiarze (np. planowanie odmulenia kilkudziesięciu kilometrów jednej rzeki).

Nasze zastrzeżenia budzi również brak rzetelnego uzasadnienia konieczności przeprowadzenia wskazanych w załącznikach do PUW prac utrzymaniowych oraz – w niemal każdym przypadku – brak analizy kosztów i korzyści uzasadniających konieczność podjęcia tychże prac. Podane uzasadnienia są enigmatyczne i niepoparte żadnymi analizami. Nie podano w nich szacunków skuteczności proponowanych rozwiązań, a jedynie stwierdzenia generalne i nieprecyzyjne (np. „umożliwienie
odprowadzenia nadmiaru wód z obiektów melioracyjnych dla zapewnienia właściwych stosunków powietrzno-wodnych, w celu uzyskiwania optymalnej produkcji rolnej, zapewnienie warunków dla bezpiecznego przejścia wód wezbraniowych, w celu minimalizowania strat w uprawach i pozostałym mieniu”). Przedstawione w PUW uzasadnienia konieczności przeprowadzenia prac utrzymaniowych przeczą kluczowym zasadom zrównoważonej gospodarki wodnej w dobie zmiany klimatu⁷ oraz założeniom krajowych strategii ograniczania ryzyka suszy⁸ i zmniejszania niedoboru wody⁹. Planowane praktyki, w świetle Raportu II Grupy Roboczej IPCC na temat Zagrożeń, adaptacji i wrażliwości na zmiany klimatu, mają szansę stać się przykładem niewłaściwej adaptacji: nie ograniczającej, a wzmacniającej negatywne oddziaływanie zmiany klimatu na przyrodę i system społeczno-gospodarczy.

W opinii Komitetu, zarówno przedstawione do konsultacji PUW, jak i Prognozy oddziaływania na środowisko mogłyby prawidłowo opisywać spodziewane konsekwencje prac utrzymaniowych i identyfikować związane z nimi ryzyka, gdyby przy ich wyznaczaniu zastosować modelowanie hydrologiczne. Pozwoliłoby to na właściwą, zintegrowaną ocenę oddziaływania prac utrzymaniowych na ryzyko powodzi i suszy w skali zlewni w obliczu kryzysu klimatycznego, oraz – przy wykazaniu spodziewanej skuteczności prac utrzymaniowych – na priorytetyzację działań pod kątem ich oddziaływania na odpływ wody ze zlewni oraz konsekwencji środowiskowych. Ponadto, Komitet zauważa, że Zgodnie z Art. 327. ust. 1. ustawy Prawo wodne, PUW powinny zawierać m.in. wykaz planowanych działań, o których mowa w Art. 227 ust. 3, obejmujący m.in. uzasadnienie konieczności realizacji działań, z uwzględnieniem spodziewanych efektów ich realizacji, a w przypadku działań, o których mowa w Art. 227 ust. 3 pkt 3, 6 i 7 – zakres, rozmiar, przybliżoną lokalizację działań oraz terminy i sposoby ich prowadzenia. Przedstawione do konsultacji załączniki do PUW są zatem niezgodne z Art. 327. ust. 1. ustawy Prawo wodne.

W związku z powyższymi spostrzeżeniami, Komitet ds. Kryzysu Klimatycznego przy Prezesie PAN postuluje:
1) unieważnienie trwających konsultacji społecznych PUW wobec braku możliwości odniesienia się przez społeczeństwo do dokumentu PUW, który jest przedmiotem tych konsultacji;
2) przeprowadzenie miarodajnej analizy kosztów i korzyści dla proponowanych prac utrzymaniowych opartej na kosztach dotychczas prowadzonych przez Nadzory Wodne prac utrzymaniowych oraz możliwych do skwantyfikowania korzyściach;
3) weryfikację wszystkich planowanych prac utrzymaniowych przedstawionych do konsultacji w załącznikach do PUW pod kątem ich oddziaływania na zwiększanie ryzyka suszy w Polsce, a także możliwości osiągnięcia dobrego stanu wód;
4) zapewnienie zgodności przedstawionych do konsultacji załączników do PUW z Art. 327. ust. 1. ustawy Prawo wodne;
5) rozszerzenie zakresu prac utrzymaniowych podanego w Art. 227. ust. 3. ustawy Prawo wodne o prace pozwalające na poprawę stanu hydromorfologicznego rzek, co pozwoli na zlewniowe podejście do ograniczania ryzyka powodzi i suszy przy zachowaniu dbałości o stan ekosystemów wodnych i uwarunkowania gospodarcze.

1. https://www.gov.pl/web/wody-polskie/plany-utrzymania-wod
2. Komunikat 07/2022 interdyscyplinarnego zespołu doradczego ds. kryzysu klimatycznego przy Prezesie PAN poparty przez: Komitet Gospodarki Wodnej PAN Komitet Inżynierii Środowiska PAN;
https://journals.pan.pl/Content/125427/PDF/N%23422-13-Komunikat-Odra.pdf?handler=pdf
3. Komunikat 03/2024 Komitetu Problemowego ds. Kryzysu Klimatycznego przy Prezydium PAN na temat
przyspieszenia globalnego ocieplenia; https://pan.pl/wpcontent/
uploads/2024/04/ZmianaKlimatuCorazSilniejsza_fin_fin.pdf
4. https://apms.org/wp-content/uploads/japm-47-01-065.pdf
5. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0048969718302778
6. Komunikat 06/2024 Komitetu Problemowego ds. Kryzysu Klimatycznego przy Prezydium PAN, o
uwzględnieniu wyzwań klimatycznych w działaniach po powodzi we wrześniu 2024 roku; https://pan.pl/wpcontent/
uploads/2024/10/Komunikat_06_2024_powodz_fin.pdf
7. Komunikat 01/2020 interdyscyplinarnego zespołu doradczego ds. kryzysu klimatycznego działającego przy Prezesie PAN na temat zmiany klimatu i gospodarki wodnej w Polsce;
https://journals.pan.pl/Content/117654/PDF/100-105_Stanowisko_Woda_pol.pdf
8. https://www.gov.pl/web/retencja/plan-przeciwdzialania-skutkom-suszy
9. https://www.gov.pl/web/infrastruktura/program-przeciwdzialania-niedoborowi-wody

Uchwała wyraża opinię Komitetu i nie powinna być utożsamiana ze stanowiskiem Polskiej Akademii Nauk (par. 5 ust. 3 Uchwały nr 1/2023 Prezydium PAN w sprawie utworzenia komitetów problemowych i rad przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk na kadencję 2023-2026).

Komunikat do pobrania w wersji pdf:

Komunikat 012025 Komitetu Problemowego ds. Kryzysu Klimatycznego przy Prezydium PAN